By Rey Anthony Chiu/PIA-Bohol | 09:06 PM December 18, 2019
Nia’y panginabuhi-an sa turismo nga nagtugot sa mga turista nga molangoy kuyog sa mga balilan, ug nagkolekta og tag P500 matag usa ug P1,000 sa matag turista nga langyaw aron lamang makalangoy ug mahulagwayan uban sa mga higante nga isda.
Maayo ba? O sayup?
Sa nagkadaghan na nga mga hulagway ug video nga gipakatay sa internet kabahin sa Taug, Lila Whale Shark Watching and Snorkeling, giingon nga gilawgan o gituwaan lamang ang mga balilan aron magpermi na sa Taug ug dili na molawig pa subay sa iyang kinaiya nga sa matag tuig mohimo sa migration.
Segun sa pagpanukiduki, usa ka kwartahan nga mamumuhunan ang mibuhi og salapi ngadto sa barangay Taug aron mahaylo sa natumbok nga proyekto, ug segun pa sa usa ka grupo nga nagtutok sa maong kalihukan, mahimong ang mga opisyales sa lungsod sa Lila nakig-alayon na usab niini.
Dugang sa pundok nga naniid niining proyekto, usa ka Memorandum og Agreement ang lagdaan na sa mayor kabahin sa pagtugot sa kalihukan, human usab kini tugoti pinaagi sa usa ka resolusyon sa Sangguni-ang Bayan.
Apan, wala pa ngani makalagda ang mayor alang sa pagtugot niini, gatusan na ang mga turista nga namayad aron makasinati sa talagsaon nga kalihukan.
Kwarta alang sa mga katawhan, ug dugang kapanguinabuhi-an, matud pa.
Apan, sa panglantaw sa mga mas may kasayuran kabahin niining kalihukan, dili kini maayo.
Ang balilan, o Whale sharks (Rhincodon typus) apil sa mga mananap sa dagat nga gipanalipdan sa mga balaod dili lamang sa Pilipinas kon dili apil usab sa mga kahugpungan sa mga nasud.
Ang balilan nalakip sa lista sa Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Flora and Fauna under Appendix II (CITES) ug sa Convention of Migratory Species (CMS).
Sanglit ang Pilipinas usa sa mga gitamud nga nasud nga nanalipud sa balilan, nanaad na ang nasud nga ipaneguro niini nga ang mga kalihukan sa turismo nga naglangkob sa mga ihalas nga mananap sa dagat, apil ang balilan, kanunay gayud nga responsible ug dili magpasakit sa mga nasampit nga ihalas nga mananap sa dagat.
Sa pamaagi sa Taug, segun sa taho, gilawgan ug gituwaan ang mga ihalas nga balilan, ug kini supak na sa palisiya sa nasud sa pagpanalipud sa mga nahisgutang isda.
Ang mga balilan nagsaoy-saoy sa mga kadagatan sa Pilipinas sa tibuok tuig, subay usab sa kon hain man nga lugar ug panahon sa tuig ang may paglambo sa ilang mga pagkaon.
Sa pamaagi sa Taug, ang pagkatag sa lawog sa ilang kadagatan aron magpirme na ang balilan, usa ka matang sa paglaang sa mananap, o ecological trapping nga magpausab sa kinaiya sa mga ihalas nga mananap.
Pinaagi sa pagpapermi sa mga balilan sa usa ka lugar, daku ang posibilidad nga mahikawan na kini sa pagpasanay ug pagpangita sa pagkaon nga iyang gikinahanglan alang sa mas himsug nga pagkabuhi.
Gani, isip mananap nga nameligro na nga mapuo, ang paghikaw niini sa kahigayunan nga mosanay, usa ka iresponsable nga buhat.
Dugang pa, kon maanad na ang mga balilan nga molanguy duol sa mga baroto ug bangka, mas duol kini sa kahigayunan nga ma-igo sa sabad sa mga bangka ug masamad o ma-angol na hinoun.
O ang mas delikado, kon kini mao na hinu-oy temptasyon nga pilakon ang balilan.
Unsa man nga mga balaod ang nasupak sa kalihukan sa Taug, Lila, nga makapapriso sa mga nagpatuman niini?
Section 11 sa Republic Act 8550, o ang 1998 Philippine Fisheries Code nagmandu sa pagpanalipod sa mga talagsa-on, nahulga sa pagkapuo na nga mananap.
Ang Section 56 sa susamang balaod nagpahimutang sa pagdili sa pagbabag o paghimog paagi nga mausab ang agi-anan sa mga migratory species samtang ang Section 105 naglatid sa mga silot sa 7 ngadto sa 12 ka tuig nga pagkabilanggo ug multa nga P50 ngadto sa 100 mil, ngadto kang si bisan kinsa nga maglapas niini.
Bisan pa niadtong 2016, apil pa gihapon ang mga balilan sa mga species nga nameligro nga mapuo subay sa International Union for Conservation of Nature.
Alang sa Barangay o lungsod ug Lalawigan, ang Republic Act 9147 naglatid sa mga paagi sa pagpanalipod sa mga ihalas nga kahinguhaan ug sa ilang mga puy-anan.
Niini, gilatid ang responsibilidad sa usa ka LGU ug mga natungdan nga ahensya sa nasudnong kagamhanan sa pagpatuman sa mga palisiya ug pagmonitor niini kon natuman ba o gisupak.
Gawas pa, gilatid sa palisiya ubay sa kalikopan ug malungtaron nga kaugmaran sa Bohol ang pagpanalipud ug pag-atiman niining mga ihalas nga mananap ilabi na kay may daku nga gimbuhaton pagpakompleto sa kalikopan.
Ang gibuhat sa Lila, wala mahaum sa environmental policy sa Bohol sa pagpaneguro sa malungtaron nga paggamit, pagdumala, pagpanalipud ug pagdaginot sa abunda nga kahinguhaan, segun pa sa usa ka nanaad nga abin sa kalikopan.
Ikaduha, kon wala pa malagdai ang Memorandum of Agreement nga nagtugot sa kwartahan nga mamumuhunan sa pagpadagans a kalihukan segun sa gitugot sa Sangguninag Bayan, nan tataw lamang nga walay permit, walay lisensya, walay rehistro ug walay tukmang pamaagi nga gisunod aron mapanalipdan ang mga balilan, dugang niya.
Tungod niini, mahimo nga sa dili madugay, sakdapan kini nga kalihukan sa mga tinugyanan sa balaod, dakpon ang mga nagpatuman aron kapasakaan og kaso ang mga naninapi bugti sa pagtampo sa pagkapuo sa mga ihalas nga balilan.
Unya, moingon dayon, ah, nasuya lang na sila? (rahc/PIA-7/Bohol)